SÖZCÜK TÜRLERİ

AD (İSİM )

1- Canlı, cansız tüm varlıkları, duygu ve düşünceleri karşılayan, varlıkları tanıtmaya yarayan sözcüklere ad (isim) denir.

2- Adları çeşitli yönleriyle ayrıntılı olarak inceleyelim.

I- VARLIKLARA VERİLİŞİNE GÖRE ADLAR:
a) Özel Adlar: Her yönüyle eşi, benzeri bulunmayan, tek bir varlığın adlandırmaya yarayan sözcüklere denir.
Bütün özel adlar büyük harfle başlar ve özel adlara getirilen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır.

ÖZEL ADLAR:

1-   Kişi Ad ve Soyadları:
Mustafa Kemal Atatürk, Yaşar Kemal,Aziz Nesin...

2-   Hayvanlara Verilen Adlar:
Karabaş, Çomar, Boncuk, Tekir...

3-   Kıta Adları:
Avrupa, Amerika, Asya...

4-   Ülke Adları:
Türkiye, Pakistan, Almanya...

5-   Ulus Adları:
Türk,Fransız, Alman...

6-   Dil Adlan:
Türkçe, İngilizce, Farsça...

7-   Din, Mezhep, Tarikat Adları:
Müslümanlık, Hıristiyanlık, Hanefilik, Katolik...

8-   Gazete, Dergi, Yapıt, Anıt, Yapı Adları:
Cumhuriyet, Milliyet, Arayış. Aktüel, Gırgır, Atatürk Anıtı, Atatürk Kültür Merkezi...

9-   Kurum ve Kuruluş Adları:
Türk Tarih Kurumu, Türkiye Taş Kömürü Kurumu, Akdeniz Dershanesi...

10- İl, İlçe, Belde, Köy Adları:
İstanbul, Ankara, Beyoğlu, Ayaş, Sarıoğlan Beldesi, Hacılar Köyü...

11-  Cadde,   Sokak,    Bulvar,    Alan,    Mahalle, Apartman Adları:
Cumhuriyet Alanı, Çetşnkaya Caddesi, Uğur Mumcu Sok. Hakan Apartmanı...

12- Yıldız, Gezegen Adları:
Güneş, Dünya, Merkür, Uranus...

13-  Coğrafya ile İlgili Yer Adları:
Çarşamba Ovası, Erzurum Yaylası, Everest Tepesi, Seyhan Nehri...

14-  Bayram Adları. Özel Gün ve Hafta Adları:
Ramazan Bayramı, Zafer Bayramı, Anneler Günü, Dünya Barış Günü...

15- Tarihsel Olay, Çağ, Dönem Adları:
Kurtuluş Savaşı, Mondros Ateşkes Antlaşması, Çanakkale Savaşları, Tanzimat Fermanı, Cilalı Taş Devri...

DİKKAT: Özel adların yazımı ile ilgili olarak şunlara dikkat ediniz:

•      Özel adı oluşturan her bir sözcük büyük harfle başlar.

•      Özel adlara gelen saygı, unvan ve meslek adları
büyük harfle yazılır.

•      Özel adlardan türemiş sözcükler büyük harfle başlar ve yapım ekleri kesme işaretiyle gösterilmez.

ÖRNEK:
Atatürkçülük, Mevlevilik, Burdurlu...

•      Özel adlara gelen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır.

ÖRNEK:

1. İzmir'in kavakları, dökülür yaprakları.
2. Afrika’nın sıcak iklimi, Gaziantep’te etkisini göstermeye başladı.

b)   Tür Adları:
Aynı türdeki varlıkları kavramları karşılayan adlardır.

ÖRNEK:
Pencere, duvar, emek, dost, barış, et, süt, elbise, nar, insan, cetvel, teyze, dayı, siyah, el, altın, kedi, bencil, duygu, aşk, karanlık, ot iyi, güzel, çirkin...

II-VARLIKLARIN SAYISINA GÖRE ADLAR :
a)    Tekil Adlar:
Tek bir varlığı düşündüren, tek bir varlığın karşılığı olan adlardır.

ÖRNEK:Kalem,silgi,gazete...

b)    Çoğul Adlar:
Aynı türdeki birden çok varlığı karşılayan adlardır. Adların çoğullanması “-ler, -lar “ekleri ile yapılabilir.

ÖRNEK:Ağaçlar,evler,arabalar...

c)   Topluluk Adları:
Bu adlar biçim yönünden tekil, karşıladıkları varlıklar açısından çoğuldurlar.

ÖRNEK: Toplum, halk, millet, ordu, bölük, sürü… .

III- VARLIKLARIN OLUŞUNA GÖRE ADLAR : İkiye ayrılır.

a)    Somut Adlar:
Beş duyu organından biri veya birkaçıyla algılanabilen adlardır.

ÖRNEK:
Gözlük, tabak, ışık, su, koku, sıcak...

b)    Soyut Adlar:
Beş duyu organıyla algılanamayan, insan zihninde karşılık bulan adlardır.

ÖRNEK:
Kin, öfke, sevgi, uyku, rüya, aşk, keder, Tanrı, melek, yüreklilik, dürüstlük, iyilik, kader, iblis, ruh, Cebrail, hayalet...

Not: Soyut adlar dinsel sözcükler dışında özel ad değildir.   Soyut adları bir varlığı karşılayacak şekilde kullanırsak özel ad olabilir.

ÖRNEK:

1. Bugünkü toplantıya Sevinç de katılamaz.
2. Derdimize ancak Sevinç Hanım derman olabilir.

IV- YAPISINA GÖRE ADLAR
Yapısına göre adlar üçe ayrılır.

a)    Basit Adlar:
Herhangi bir yapım eki almamış veya başka bir sözcükle birleşerek yeni anlamlı bir sözcük oluşturmamış adlara denir.

ÖRNEK:
Kitap, çiçek, deniz, ot, ağaç, ayak, aile,gölge

b) Türemiş Adlar:
Fiil ya da ad köklerinden bir yapım eki alarak oluşan adlardır.

ÖRNEK: Evli,evlilik,dilek, çağdaş,gözlük,yoksul...

c) Bileşik Adlar:
En az iki sözcüğün tek bir varlığı karşılamak amacıyla bir araya gelmiş biçimidir.

ÖRNEK:

1. Çanakkale, Beşiktaş, Güneydoğu, Karadeniz...
2. Pazartesi, kaynana, sütlaç, nasıl...
3. Aslanağzı, kazayağı, kuşburnu, keçisakalı...
4. Büyükayı, Küçükayı, Samanyolu, Küçükaslan...
5. Biraz, hiçbir, birtakım, herhangi, birkaç...

1. Bitişik yazılan birleşik sözcükler üç yolla oluşur:

1.  Anlam Kayması Yoluyla
Sözcüklerden biri ya da ikisi birden gerçek anlamını yitirir. Ortaya çıkan sözcük yeni bir anlam kazanır.

1. Birinci sözcük anlamını yitirebilir:

ÖRNEK:Sıkıyönetim,Ketenhelva...

1. İkinci sözcük anlamını yitirebilir:

ÖRNEK:Olağanüstü,Gökyüzü..

3. İki sözcük de anlamını yitirebilir:

ÖRNEK:

1. Denizaltı (araç)       
2. Suçiçeği (hastalık)
3. Balıksırtı (desen)    
4. Hanımeli (çiçek)
5. Birdenbire (aniden)
6. Vurdumduymaz(umursamaz)
7. Beşiktaş (semt adı)
8. İmambayıldı (yemek adı)

Not: "Birleşik" sözcüğü, dilbilgisi terimlerinde "bileşik" biçiminde de kullanılmaktadır. Kavram olarak iki kullanım arasında fark yoktur.

2.  Ses Düşmesi Yoluyla
Birleşik sözcüğü oluşturan öğelerden birinde ses düşmesi meydana gelir:

ÖRNEK:

1. Kayın + ana        => kaynana
2. Cuma + ertesi     => cumartesi
3. Ne + asıl               => nasıl
4. Ne + için              => niçin
5. Kahve + altı         => kahvaltı
6. Biri + biri               => birbiri

3. Tür Değişimi Yoluyla
Bu birleşik sözcüklerde yer alan eylem soylu sözcük ya da sözcükler, ad soylu sözcüklerin görevini üstlenir:
ÖRNEK:

1. Yurt + sever   => yurtsever kişi

          ad    eylem               sıfat

1. Gece + kondu => gecekondu

          ad     eylem              ad

1. Kaptı + kaçtı    => kaptıkaçtı

         eylem    eylem              ad

1. Bilir +   kişilik  => bilirkişilik

          eylem     ad             ad

1. Biçimlerine (Kuruluşlarına) Göre Birleşik Sözcükler

a.    Ad tamlaması biçiminde oluşanlar:

ÖRNEK:

1. Yurtbaşı,
2. Yavruağzı,
3.  İnsanoğlu,
4. Bilinçaltı...

b.    Sıfat tamlaması biçiminde oluşanlar:

ÖRNEK:

1. Kocatepe,
2. Sivrisinek,
3. Hanımanne,
4. Kızılırmak...

1. İkileme biçiminde oluşanlar:

ÖRNEK:

1.  Fısfıs,
2. Dırdır,
3. Çıtçıt...

1. Cümle (isim + fiil) biçiminde oluşanlar:

ÖRNEK:

1. İmambayıldı,
2. Külbastı,
3. Serdengeçti,
4. Albeni...

ADLARDA KÜÇÜLTME
Adlara “-cik,     -cek,    -ceğîz”    eklen getirilerek küçültme yapılır.

ÖRNEK:
Adacık, kutucuk, kitapçık...
Bu ekler küçültme anlamının dışında eklendiği ada acıma, sevgi, şefkat anlamları da katar.

ÖRNEK:

1. Yavrucağız kuru ekmekle karnını doyurmaya çalışıyordu. (Acıma)
2. Bu heykelcik müzemize dün geldi. (Küçültme)
3. Kuzucuğum, seni ne kadar özlemişim, gel de bir sarılayım. ( Sevgi, şefkat)
4. İki göz bir evciğimiz olsaydı yeterdi. (Küçültme)

UYARI: -cik, -cak eki kalıcı ad yapabilir bunu küçültme ekiyle karıştırmamak gerekir.

ÖRNEK:

1. Bademcik,
2. Arpacık,
3. Gelincik,
4. Maymuncuk,
5. Tomurcuk,
6. Salıncak,
7. Oyuncak...

ADLARIN DURUM EKLERİYLE ÇEKİMİ

1. Adlar bir cümle içinde bir başka ad, bir eylem, bir edat ile biçim ve anlam ilişkisine girebilir. Bu ilişkiyi kurarken eksiz olabildiği gibi ek de alabilir.
2. Adların eylem, edat ya da bir başka ad ile ilişki kurmasını sağlayan eklere “ad durum ekleri" denir.
3. Ad durum ekleri ile çekime giren adlar cümlede nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci görevi üstlenebilir

Adin durumları ve ekleri şunlardır:

A-   GÖSTERME DURUMU : -İ
Belirtme durumu da denilir. Bu durumla çekimlenen ad cümlede belirtili nesne görevini üstlenir.

ÖRNEK:

1. Satıcı paketler-i çantaya yerleştirdi.
2. Evler-i iki günde temizler, yıkarız.

UYARI: Ad durum ekini iyelik eki ve yapım ekleri ile karıştırmayınız.

B-  YÖNELME DURUMU: - e
Yaklaşma durumu da denir. Bu durumda çekimlenmiş ad cümlede yönelmeli dolaylı tümleç görevini üstlenir.

ÖRNEK:

1. Olayın büyüdüğünü öğrenince Ankara'y-a gittim.
2. Ban-a güvenmesi gerekmez miydi?

C-   BULUNMA (KALMA) DURUMU
Bu durumla çekimlenmiş ad, eylemin gerçekleştiği yeri gösterir ve cümlede dolaylı tümleç görevini üstlenir.

ÖRNEK:

1. Bahçeler-de yetiştirdiğimiz sebzeleri şehirdeki manavlara satarız.
2. Resimlerini gazete-de görmüştüm

D- ÇIKMA (AYRILMA) DURUMU:
Bu durumla çekimlenen adlar eylemin çıktığı, uzaklaştığı yeri gösterir ve cümlede çıkmalı dolaylı tümleç görevini üstlenir.

ÖRNEK:

1. Çocuk-tan al haberi.
2. Arabasın-dan çıkınca tanıdım onu.

NOT: Bu ek cümlede tamlayan eki görevinde de kullanılabilir.(Tamlananın çoktan seçme bildirdiği durumlarda)

ÖRNEK:

1. Mahallemize getirilen çadırlar-dan bazı-ları kullanılmaz haldeydi.

                                            B.li Ad Tamlaması

1. Evler-den bir kısmı anında yıkılmıştı.

           B.li Ad Tamlaması

1. Türk ekibindeki dağcılar-dan bazı-ları Ağrı'ya ilk kez çıkıyordu

                                B.li Ad Tamlaması

AD TAMLAMALARI

1. İki adın bir araya gelerek oluşturduğu anlatım birliğine ad tamlaması diyoruz.
2. Bu adlardan birincisine "tamlayan" ikincisine "tamlanan'' denir.

ÖRNEK:
Hayran oldum gözleri-n-in kara-s-ı-na.
                    Tamlayan     Tamlanan
Sınav sonuçlar-ı-nı aldığınız gün sizinle aynı mutluluğu paylaşmak istiyoruz.
T.yan   T.nan

Not: Türkçede dört çeşit ad tamlaması vardır.

1-    BELİRTİLİ AD TAMLAMASI:

1. Tamlamanın tüm öğelerinin bulunduğu tamlamadır.

ÖRNEK:

1. Ev-in  bahçe-s-i oldukça genişti.

          T.yan  T.nan

1. Espri-n-in güzelliğ-i          

             T.yan       T.nan

1. Hasta-n-ın durum-u

            T.yan         T.nan

1. ÖZELLİKLER:

1-       Ad tamlamasını tamlayanı ile tamlananı arasına başka sözcükler girebilir.

ÖRNEK:

1. Annesi-n-in babadan kalma ev-i

               T.yan                                   T.nan

1. Okuyucu-n-un dikkatini çeken anlatım-ı

                T.yan                                          T.nan

1. Duvar-ın çatlamış sıvalar-ı

            T.yan                         T.nan

1. Bu arabanın da modelini beğenmemişti

2-     Tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir.

ÖRNEK:

1. Artık çalmalıydı kapı-s-ı-nı kiracı-n-ın.

                                    T.nan         T.yan

1. Hesab-ı-nı vermesi gerekirdi kirayı Geciktirmesi-n-in.

            T.nan                                                T.yan

1. Bitmeyecek senfoni-s-i yarınlara kalmalı Aşkımız-ın.

                                    T.nan                                        T.yan
3-     Zamirlerle kurulan ad tamlamalarında olabilir zamir tamlayan ya da tamlanan görevinde.

ÖRNEK:

1. Bu-n-un sözler-i,

          T.yan       T.nan

1. Sorular-ın birkaç-ı

            T.yan       T.nan

1. Alacaklılar- ın bazı-s-ı,

             T.yan       T.nan

1. O-n-un direniş-i

           T.yan       T.nan

4-     Adeylemler tamlayan ya da tamlanan olabilir.

ÖRNEK:

1. Konuşma-s-ı-n-ın anlam-ı var mıydı?

              T.yan                   T.nan

1. Politikacılar-ın  konuşma-s-ı

            T.yan                 T.nan

5-     Tamlayan ekinin yerine -den durum eki kullanılabilir.

ÖRNEK:

1. Konuşmacılar-dan  bazılar-ı,

               T.yan                   T.nan

1. Dinleyiciler-den  bir bölüm-ü

                T.yan                T.nan

6-     Kişi zamirinin tamlayan eki olması durumunda ortaya çıkacak ekleri şöyle gösterebiliriz:

ÖRNEK:

1. Ben-im                    söz-üm
2. Sen-in                     söz-ün
3. O-n-un                     söz-ü
4. Biz-im                     söz-ümüz
5. Siz-in                       söz-ünüz
6. Onlar-ın                   söz-leri

7-   Bir tamlamada tamlayan ya da tamlanan birden fazla olabilir.

ÖRNEK:

1. Oyuncu-n-un jestler-i, mimikler-i, ses-i

             T.yan                       T.nanlar                   

1. Adam-ın  konuşma-s-ı, hareketler-i

             T.yan                     T.nanlar

1. Bu yollar-ın taş-ı, toprağ-ı

                 T.yan         T.nanlar

1. Minnoş-un zıplama-s-ı-nı, miyavlama-s-ı-nı

            T.yan                   T.nanlar

8-  Tamlamanın tamlayanı ya da tamlananı sıfat tamlaması kuruluşunda olabilir.

ÖRNEK:

1. Bu kuruluş-un ürünler-i her zaman güvenlidir.

                 T.yan               T.nan

1. İki serseri-n-in  saçma sapan sözler-i

           T.yan                     T.nan

1. Firmamız-ın en yeni ürünler-i-ni kapınıza getirdik.

                 T.yan               T.nan

9-    Tamlayan ya da tamlanan düştüğünde tamlama özelliği ortadan kalkar.

ÖRNEK:

1. Duvardaki tablo İbrahim Çallı'n-ın-mış.( tablo-s-u )

 

1. Yanıtlar-ın-ı beğenmedim, (sen-in )

1. Ses-i-ni kasete almıştık. (Ayhan'ın)

Sayfa: 2